Trong nhiều năm, trí tuệ nhân tạo được ca ngợi như cánh tay nối dài của tri thức nhân loại – một công cụ giúp con người học nhanh hơn, làm việc hiệu quả hơn và tiếp cận thông tin dễ dàng hơn. Nhưng một nghiên cứu mới từ MIT Media Lab đang buộc chúng ta phải lùi lại một bước và đặt câu hỏi căn bản: Điều gì sẽ xảy ra nếu AI không chỉ hỗ trợ tư duy, mà thay con người tư duy luôn cả phần?
Nghiên cứu kéo dài 4 tháng này, dù quy mô còn hạn chế, lại mang đến kết quả gây chú ý: những người thường xuyên sử dụng ChatGPT có mức độ hoạt động não suy giảm rõ rệt, trí nhớ kém đi, khả năng ngôn ngữ và sáng tạo cũng bị ảnh hưởng. Tệ hơn, ngay cả khi không dùng chatbot nữa, thói quen phụ thuộc vẫn tiếp diễn – giống như một “dư chấn nhận thức” mà AI để lại trong não người.
Không khó để hình dung nguyên nhân: trong khi công cụ tìm kiếm như Google yêu cầu người dùng đọc, chọn lọc, tổng hợp và đưa ra phán đoán, thì chatbot lại cung cấp một gói câu trả lời trọn vẹn, được trình bày mạch lạc, khiến người dùng dễ dàng bị cuốn vào sự tiện lợi mà không cần tự mình suy luận. Theo thời gian, não bộ trở nên “lười biếng”, mất đi khả năng kết nối sâu và phản biện – những kỹ năng then chốt để học tập và sáng tạo.
Ở một góc nhìn rộng hơn, nghiên cứu này chính là lời cảnh tỉnh: chúng ta không chỉ cần phát triển AI tốt hơn, mà cần nuôi dưỡng khả năng tư duy độc lập của con người tốt hơn. Arthur Mensch – CEO của Mistral AI – đã chỉ ra chính xác: vấn đề không nằm ở bản thân chatbot, mà ở việc con người ngừng phản biện kết quả của nó. Khi câu trả lời có sẵn, việc đặt câu hỏi trở nên hiếm hoi. Khi văn bản được sinh ra dễ dàng, nỗ lực viết và chỉnh sửa trở thành gánh nặng. Và khi não bộ không còn được kích hoạt thường xuyên, nó sẽ dần mất đi sự nhanh nhạy.
Đây không phải là lần đầu khoa học cảnh báo về tác động của công nghệ tới não người. Nhưng khác với TV hay smartphone, AI tạo sinh đi sâu hơn vào nhận thức, giả lập ngôn ngữ và thậm chí thay người dùng "nghĩ giúp" – điều mà các công cụ truyền thống chưa từng làm được.
Câu hỏi lớn đặt ra không phải là “có nên dùng AI hay không”, mà là “làm sao để dùng AI mà không đánh mất năng lực con người?”. Giáo dục tương lai sẽ không còn xoay quanh việc học thuộc lòng hay viết lại kiến thức có sẵn, mà phải dạy học sinh nghi ngờ, kiểm chứng và tái tạo thông tin, kể cả khi nó đến từ một chatbot có vẻ rất thông minh.
Giống như máy tính không giết chết toán học, mà làm tăng yêu cầu hiểu bản chất toán học; AI cũng không thay thế tư duy – nếu con người giữ được khả năng phản biện. Nhưng nếu chúng ta để mặc mình trôi theo làn sóng trả lời tự động và nội dung sinh sẵn, thì điều bị thay thế đầu tiên có thể không phải công việc – mà là chính tư duy con người.