Sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm mờ dần ranh giới giữa con người và máy móc, đặc biệt khi các hệ thống AI không chỉ xử lý dữ liệu mà còn giao tiếp, biểu đạt cảm xúc và mô phỏng hành vi xã hội. Trong bối cảnh đó, Trung Quốc vừa công bố dự thảo quy định mới nhằm quản lý các hệ thống AI có khả năng tương tác giống con người – một động thái được giới chuyên gia đánh giá là đặt nền móng cho khung pháp lý đối với robot hình người (humanoid robots) trong tương lai gần.
Robot hình người – bước tiếp theo của AI tương tác
Robot hình người là sự hội tụ của nhiều công nghệ: trí tuệ nhân tạo, robot học, cảm biến, thị giác máy tính và xử lý ngôn ngữ tự nhiên. Khác với các chatbot hay trợ lý ảo thuần túy, robot hình người hiện diện vật lý, có khả năng giao tiếp bằng lời nói, cử chỉ, biểu cảm khuôn mặt và tương tác trực tiếp với con người trong không gian thực.
Dự thảo quy định của Cơ quan Quản lý Không gian mạng Trung Quốc (CAC), dù chưa nhắc trực tiếp tới “robot hình người”, nhưng lại tập trung mạnh vào AI có hành vi, tính cách và khả năng tương tác cảm xúc giống con người. Đây chính là những đặc trưng cốt lõi của humanoid robots trong các lĩnh vực như dịch vụ khách hàng, chăm sóc người cao tuổi, giáo dục, y tế và giải trí.
Nhận diện AI và tránh “nhầm lẫn con người – máy móc”
Một trong những nguyên tắc trung tâm của dự thảo là yêu cầu minh bạch nhận diện: người dùng phải được thông báo rõ ràng khi đang tương tác với AI, không phải con người. Khi áp dụng cho robot hình người, quy định này mang ý nghĩa đặc biệt quan trọng.
Trong môi trường có robot mang hình dáng, giọng nói và hành vi gần giống con người, nguy cơ nhầm lẫn về bản chất chủ thể tương tác là rất lớn. Việc buộc các nhà phát triển phải thiết kế cơ chế nhận diện rõ ràng – thông qua lời giới thiệu, ký hiệu, hoặc giao diện tương tác – nhằm tránh việc người dùng vô thức gán cho robot những đặc điểm, vai trò hoặc quyền hạn của con người.
Quản lý rủi ro tâm lý và sự lệ thuộc vào robot
Dự thảo quy định nhấn mạnh việc giám sát trạng thái cảm xúc của người dùng và nguy cơ lệ thuộc vào AI. Khi đặt trong bối cảnh robot hình người, yêu cầu này càng trở nên cấp thiết.
Robot hình người, đặc biệt trong các môi trường chăm sóc, có thể tạo ra mối quan hệ cảm xúc dài hạn với người sử dụng. Nếu không được kiểm soát, điều này có thể dẫn tới sự lệ thuộc tâm lý, thay thế tương tác xã hội thật, hoặc ảnh hưởng tới hành vi và nhận thức của người dùng – nhất là trẻ em và người cao tuổi.
Theo định hướng quản lý mới, các hệ thống AI – và trong tương lai là robot hình người – phải được thiết kế để phát hiện dấu hiệu lệ thuộc, cảm xúc cực đoan hoặc hành vi không lành mạnh, từ đó có biện pháp can thiệp phù hợp, như giảm cường độ tương tác hoặc khuyến nghị hỗ trợ từ con người.
Trách nhiệm toàn vòng đời của nhà phát triển robot
Một điểm nổi bật khác của dự thảo là yêu cầu trách nhiệm xuyên suốt vòng đời sản phẩm đối với nhà cung cấp dịch vụ AI. Điều này bao gồm thiết kế thuật toán, huấn luyện dữ liệu, triển khai, vận hành và cập nhật.
Đối với robot hình người, trách nhiệm này không chỉ dừng ở phần mềm AI mà còn mở rộng sang phần cứng, cảm biến và hệ thống điều khiển vật lý. Các rủi ro không chỉ là nội dung số mà còn bao gồm an toàn vận hành, va chạm, thu thập dữ liệu hình ảnh – âm thanh trong không gian riêng tư, và khả năng bị lạm dụng cho mục đích ngoài dự kiến.
Quy định mới hàm ý rằng robot hình người trong tương lai sẽ phải đáp ứng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt về an toàn kỹ thuật, bảo vệ dữ liệu cá nhân và kiểm soát hành vi, tương tự như các sản phẩm công nghệ có rủi ro cao.
Giới hạn nội dung và hành vi của robot
Dự thảo cũng đặt ra các “lằn ranh đỏ” đối với nội dung và hành vi mà AI không được phép tạo ra. Khi chuyển sang robot hình người, các giới hạn này sẽ bao gồm cả ngôn ngữ, cử chỉ, biểu cảm và hành động vật lý.
Robot không được phát ngôn hoặc hành xử theo cách gây phương hại tới trật tự xã hội, kích động bạo lực, lan truyền thông tin sai lệch hay tác động tiêu cực tới giá trị đạo đức. Điều này đòi hỏi các nhà phát triển phải xây dựng bộ quy tắc hành vi (behavioral constraints) cho robot, không chỉ ở cấp độ nội dung mà còn ở cấp độ tương tác xã hội.
Một bước chuẩn bị cho kỷ nguyên robot hóa
Dù được ban hành dưới danh nghĩa quản lý AI tương tác giống con người, dự thảo quy định của Trung Quốc có thể được xem là bước chuẩn bị sớm cho kỷ nguyên robot hình người – khi AI không còn “sống” trong màn hình, mà bước ra không gian vật lý và trở thành một phần của đời sống xã hội.
Trong bối cảnh nhiều quốc gia và tập đoàn công nghệ đang đầu tư mạnh vào humanoid robots, cách tiếp cận của Trung Quốc cho thấy xu hướng đi trước về quản trị: xây dựng khung pháp lý từ khi công nghệ còn đang định hình, thay vì phản ứng sau khi rủi ro đã bộc lộ.
Kết luận
Việc Trung Quốc ban hành dự thảo quy định quản lý AI có tương tác giống con người phản ánh nhận thức ngày càng rõ ràng rằng robot hình người không chỉ là vấn đề công nghệ, mà là vấn đề xã hội, tâm lý và đạo đức. Những nguyên tắc như minh bạch, an toàn tâm lý, trách nhiệm vòng đời và giới hạn hành vi có thể sẽ trở thành nền tảng cho khung pháp lý quản lý humanoid robots trong tương lai.
Trong kỷ nguyên mà máy móc ngày càng “giống người”, câu hỏi không còn là robot có thể làm được gì, mà là chúng nên được phép làm gì – và trong giới hạn nào. Các quy định đang hình thành hôm nay sẽ đóng vai trò quyết định trong việc định hướng sự chung sống giữa con người và robot trong thập niên tới.