Theo kế hoạch do Văn phòng Nội các Nhật Bản công bố, AI sẽ tham gia phân tích hơn 5.000 dự án và sáng kiến sử dụng ngân sách nhà nước, từ đó đề xuất mục tiêu, lập ngân sách, giám sát tiến độ, cũng như đánh giá kết quả đạt được. Tham vọng của Tokyo là tối ưu hóa chi tiêu công, nâng cao hiệu quả chính sách và rút ngắn chu kỳ đánh giá ra quyết định – những vấn đề từng khiến bộ máy hành chính Nhật bị phê bình là chậm chạp và kém thích ứng.
Một trong những thách thức lớn nhất của hệ thống hành chính Nhật hiện nay là sự phức tạp và thiếu nhất quán trong việc đánh giá hiệu quả các dự án công. Các "bảng đánh giá" – tài liệu tóm tắt mục tiêu, chi tiêu và kết quả dự án – thường phụ thuộc nhiều vào cách làm thủ công và đánh giá chủ quan của cán bộ. Trong thực tế, việc thiết lập các mục tiêu định lượng chính xác, phù hợp với tính chất từng sáng kiến, không phải lúc nào cũng khả thi. Điều này dẫn đến những quyết sách kém hiệu quả, lãng phí tài nguyên và tạo ra áp lực nặng nề lên ngân sách quốc gia trong bối cảnh dân số già hóa nhanh chóng.
Bằng cách để AI tiếp cận toàn bộ dữ liệu về ngân sách, kết quả và hiệu suất các dự án trước đây, chính phủ kỳ vọng công nghệ sẽ mang lại một hệ thống đánh giá khách quan hơn, với các chỉ số cụ thể và minh bạch. Thay vì chỉ dựa vào kinh nghiệm cá nhân, các nhà hoạch định chính sách sẽ có thêm một "trí tuệ phụ trợ" để tham chiếu.
Việc đưa AI vào quy trình hoạch định chính sách có thể mở ra những lợi ích to lớn: khả năng phân tích dữ liệu với quy mô chưa từng có, phát hiện những xu hướng ẩn giấu, và đề xuất các giải pháp tối ưu mà con người có thể bỏ sót.
Tuy nhiên, đây cũng là một canh bạc nhiều rủi ro. AI hoạt động dựa trên dữ liệu đầu vào – nếu dữ liệu lịch sử chứa định kiến, sai lệch hoặc lỗi hệ thống, các đề xuất chính sách sẽ tiếp tục duy trì hoặc thậm chí khuếch đại những sai lầm đó. Thêm vào đó, việc giao phó quá nhiều cho AI có thể làm xói mòn vai trò của yếu tố con người trong chính sách công – nơi cần sự thấu cảm, đánh giá ngữ cảnh xã hội, và năng lực cân nhắc đạo đức.
Câu hỏi lớn đặt ra là: AI sẽ hỗ trợ các nhà hoạch định, hay thay thế vai trò quyết định của họ? Và ở đâu là giới hạn cho sự can thiệp của máy móc vào tiến trình vốn dĩ rất "người" này?
Nhật Bản dự định triển khai thử nghiệm AI vào giai đoạn lập chính sách từ tài khóa 2028. Trong dài hạn, AI không chỉ phân tích dữ liệu hậu kiểm mà còn tham gia ngay từ bước đầu xây dựng dự án: xác định quy mô công trình hạ tầng, dự toán chi phí, thậm chí dự báo tác động kinh tế khu vực.
Nếu thành công, đây có thể trở thành mô hình mẫu cho các quốc gia khác, đặc biệt là những nền kinh tế phát triển đang đối mặt với thách thức tối ưu hóa ngân sách công và đòi hỏi dịch vụ hành chính hiệu quả hơn. Ngược lại, nếu thất bại, Nhật Bản sẽ phải đối mặt với những hệ lụy về uy tín, niềm tin công chúng và tác động dài hạn tới toàn bộ hệ thống hành chính.
Dẫu vậy, trong kỷ nguyên mà dữ liệu ngày càng trở thành "nhiên liệu" mới của thế giới, bước đi của Nhật Bản phản ánh một sự thật không thể chối cãi: Không ứng dụng AI, các nền hành chính hiện đại sẽ tụt hậu – nhưng sử dụng AI như thế nào để vừa hiệu quả, vừa giữ được tính nhân văn, mới thực sự là bài toán khó.