Robert Sternberg – một trong những nhà nghiên cứu hàng đầu về trí tuệ con người – không còn đặt câu hỏi liệu AI sẽ ảnh hưởng đến tư duy hay sáng tạo, mà khẳng định rằng: nó đã làm vậy rồi. Và đó không chỉ là sự thay thế, mà còn là sự “xâm nhập” vào trung tâm của quá trình nhận thức con người – từ ký ức, ngôn ngữ đến khả năng đánh giá đúng sai.
Hàng chục nghiên cứu từ các trường đại học hàng đầu như Cornell, Carnegie Mellon, Northwestern cho thấy một xu hướng đáng lo: sự phụ thuộc ngày càng tăng vào AI đi kèm với sự suy giảm trong tư duy phản biện, khả năng ghi nhớ và sự tập trung.
Tiến sĩ Michael Gerlich phát hiện người trẻ sử dụng AI thường xuyên có điểm tư duy phản biện thấp hơn người lớn tuổi. Và nghịch lý nằm ở chỗ: họ biết điều đó. Nhiều người thừa nhận không thể tự mình giải quyết vấn đề nếu thiếu đi sự hỗ trợ của AI – một lời thú nhận cho thấy AI không chỉ là công cụ, mà đang dần trở thành “bộ não thứ hai”, thay thế vai trò của bộ não thật.
AI giúp chúng ta làm việc nhanh hơn, nhưng tốc độ này đến từ việc bỏ qua hoặc làm lướt quá trình tư duy sâu – thứ làm nên sự khác biệt căn bản giữa con người và máy móc. Những gì từng là thách thức nhận thức – như viết một bài luận, xử lý thông tin mới, lập luận logic – giờ đây được AI “làm thay” chỉ trong vài cú nhấp chuột. Kết quả? Thay vì luyện trí tuệ, ta đang… phó mặc nó.
Mức độ ảnh hưởng còn sâu sắc hơn bởi chính các thuật toán AI mà ta tưởng là trung lập. “Để đề xuất một video cho bạn, AI chỉ mất 4 giây”, tiến sĩ Gerlich nói. Và chỉ với từng đó thời gian, nó xác định được bạn nên xem gì, đọc gì, nghĩ gì. Trong một thế giới nơi thông tin được rút gọn thành những mẩu nội dung dễ nuốt, điều duy nhất không được nuốt chính là… tư duy phản biện.
Cùng lúc đó, khả năng phân biệt đúng – sai, thật – giả cũng lung lay khi các mô hình ngôn ngữ lớn như GPT-3 có thể tạo ra thông tin sai một cách… thuyết phục. Hiện tượng “ảo giác” trong AI không chỉ là lỗi hệ thống – mà có thể trở thành ảo giác nhận thức tập thể, khi hàng triệu người tin vào thứ được tạo ra từ máy móc, nhưng không ai kiểm chứng bằng lý trí thật sự.
Không thể phủ nhận lợi ích AI mang lại – từ giúp xử lý thuế, phân tích y tế, đến hỗ trợ giáo dục. Nhưng song song là nguy cơ con người “bị giản lược” thành một mắt xích thụ động trong chuỗi xử lý thông tin. Khi trí thông minh không còn được tôi luyện bởi nỗ lực và sai lầm, nó có còn là trí thông minh thực sự?
Hiệu ứng Flynn từng chứng minh IQ của nhân loại tăng liên tục suốt thế kỷ 20. Nhưng hiện tượng đảo ngược từ thập niên 1980 – trùng với thời kỳ bùng nổ công nghệ – lại cho thấy điều ngược lại đang xảy ra. Và AI có thể là “chất xúc tác” mạnh mẽ nhất cho đà suy giảm ấy.
Cần một “kỹ năng sống còn”: Tư duy độc lập trong thời đại máy móc
Chúng ta không thể quay lưng với AI – điều đó là không thực tế. Nhưng điều nguy hiểm nhất không phải AI mạnh đến đâu, mà là con người yếu đi thế nào nếu giao phó toàn bộ sức mạnh trí tuệ cho nó.
“Chúng ta phải học cách tương tác và thích nghi với AI đúng cách. Nếu không, chúng ta không chỉ khiến bản thân trở nên thừa thãi, mà còn cả khả năng nhận thức của chúng ta cũng vậy”, tiến sĩ Gerlich cảnh báo.
Câu hỏi cuối cùng không còn là: “AI sẽ làm gì thay chúng ta?”, mà là:
“Nếu AI làm mọi thứ, chúng ta sẽ còn là ai?”