Sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo không chỉ đặt lại quy chuẩn vận hành của doanh nghiệp, mà đang âm thầm tái thiết lại cả cấu trúc thị trường lao động toàn cầu — nơi những người trẻ thuộc thế hệ Gen Z đang cảm nhận rõ nhất sức ép bị “gạt ra rìa” khi chưa kịp bắt đầu.
Tại Mỹ, các số liệu mới nhất vẽ nên bức tranh đáng lo: tuyển dụng vị trí sơ cấp — vốn là ngưỡng cửa cho sinh viên mới ra trường — đang lao dốc. Các tập đoàn công nghệ lớn cắt giảm hơn 50% cơ hội tuyển dụng sơ cấp so với thời kỳ trước đại dịch. Cả các startup, vốn từng là sân chơi thử nghiệm và chào đón người trẻ, cũng không còn duy trì tốc độ tuyển dụng cũ. Trong khi đó, một nghịch lý nổi bật: tỷ lệ thất nghiệp của sinh viên tốt nghiệp ngành khoa học máy tính — ngành học được xem là “bất bại” — vẫn ở mức cao, thậm chí nhỉnh hơn so với các chuyên ngành thông thường.
Lý do? Theo các chuyên gia, AI đang “tự nhiên hóa” vai trò mà các vị trí entry-level từng đảm nhận: những công việc lặp đi lặp lại, có quy trình rõ ràng và ít yêu cầu tư duy chiến lược — từ ghi chú biên bản, chuẩn hóa dữ liệu, viết nội dung đơn giản đến lập trình ở cấp độ cơ bản. Với tốc độ học hỏi không ngơi nghỉ của các mô hình AI hiện nay, ngay cả các kỹ sư phần mềm trẻ tại Amazon cũng bắt đầu nghi ngờ khả năng trụ lại lâu dài với công việc vốn đang bị công nghệ “đẩy nhanh rồi lấn át”.
Tuy nhiên, bức tranh không chỉ có những gam màu ảm đạm. Lịch sử lao động từng chứng kiến nhiều “cơn chấn động công nghệ”: từ máy dệt cơ khí trong cách mạng công nghiệp đến Internet thời kỳ dot-com. Mỗi lần công nghệ làm thay đổi sâu sắc cách con người làm việc, nó đồng thời mở ra những cơ hội chưa từng tồn tại trước đó — chỉ là không dành cho người dậm chân tại chỗ.
Gen Z có thể không còn cạnh tranh tốt ở những vị trí sơ cấp truyền thống, nhưng họ cũng chính là thế hệ đầu tiên sinh ra cùng công nghệ, lớn lên cùng Internet, mạng xã hội và nay là AI. Họ không chỉ sử dụng công cụ, họ thành thạo tư duy số hóa — điều mà các doanh nghiệp tương lai cần hơn bao giờ hết.
Như giáo sư Daniela Rus từ MIT nhận định, điểm mạnh của Gen Z không nằm ở việc tránh né AI, mà là hợp tác với nó — biết cách để AI khuếch đại năng suất, sáng tạo và giá trị đạo đức trong công việc. Những nghề nghiệp mới như “huấn luyện viên AI”, “người kiểm định đạo đức mô hình học máy”, hay “nhà thiết kế tương tác giữa người – máy” đang đòi hỏi chính những tố chất linh hoạt và nhạy bén về công nghệ mà Gen Z đang sở hữu.
Dẫu vậy, điều này cũng đặt ra yêu cầu ngược lại: người trẻ cần định nghĩa lại kỳ vọng nghề nghiệp và năng lực bản thân trong một thế giới đang thay đổi từng ngày. Kỳ vọng mức lương 6 chữ số khi chưa có kinh nghiệm, hay trông đợi một công việc trọn đời không còn là hiện thực mới. Cái mà Gen Z cần xây dựng, thay vì một “công việc đầu tiên ổn định”, là khả năng học nhanh, thích nghi sâu và làm chủ công nghệ thay vì để nó dẫn dắt.
Trong cuộc chơi mới, AI không thay thế Gen Z — nhưng sẽ thay thế những Gen Z nào không sẵn sàng thay đổi.