Dù không có sức nặng về thông số kỹ thuật hay thương hiệu đình đám, nhưng chính những món đồ bé nhỏ này lại là tác nhân thúc đẩy mạnh mẽ nhất cho một cuộc khủng hoảng âm thầm – ô nhiễm rác điện tử quy mô toàn cầu.
"Công nghệ nhanh" không chỉ là một cụm từ mô tả thói quen tiêu dùng. Nó là biểu hiện của nền kinh tế tiêu dùng tốc độ cao – nơi sản phẩm được sản xuất ồ ạt, giá rẻ, dễ mua, nhưng lại khó sửa chữa, không thể tái chế hoặc bị người dùng vô thức coi như đồ dùng một lần.
Theo khảo sát tại Anh, gần 22 triệu thiết bị công nghệ giá rẻ bị vứt bỏ chỉ một tháng sau khi mua. Chúng chứa lithium, đồng, vàng – những kim loại quý hiếm cần khai thác, tinh luyện với chi phí môi trường rất lớn, nhưng lại bị thải loại vì giá mua “chỉ vài cốc cà phê”.
Tại Việt Nam, xu hướng này cũng đang lan nhanh nhờ sự phát triển của thương mại điện tử, tâm lý "mua cho biết" hoặc "giải pháp tình huống". Thử tưởng tượng mỗi mùa hè có hàng triệu chiếc quạt mini được mua, và hàng triệu viên pin lithium không còn chỗ đi về sau vài tuần sử dụng – bài toán đặt ra không chỉ là xử lý, mà là chặn dòng chảy rác điện tử ngay từ khâu tiêu dùng.
Tại sao người tiêu dùng lại dễ dàng chấp nhận các sản phẩm công nghệ chỉ sử dụng vài lần?
Câu trả lời nằm ở tâm lý "chi phí thấp, rủi ro thấp" – một sản phẩm giá rẻ nếu hỏng, bị lỗi hay lạc mốt thì đơn giản là vứt đi, thay vì mang sửa hay cố gắng tái sử dụng. Nhưng khi lặp lại điều này với hàng triệu người, mỗi năm, hậu quả không còn là chuyện cá nhân.
Scott Butler, Giám đốc điều hành tổ chức Material Focus, nhấn mạnh: “Chúng rẻ, nhưng không phải đồ dùng một lần. Thực tế, không nên vứt bỏ bất cứ thứ gì có phích cắm, pin hay dây cáp”. Ông gọi đó là sự hiểu sai tai hại dẫn đến mất mát kép – vừa ô nhiễm môi trường, vừa lãng phí tài nguyên.
Khác với rác nhựa hay quần áo cũ, rác công nghệ có đặc thù riêng: khó phân loại, chứa hóa chất độc hại và thường bị lẫn vào rác sinh hoạt. Vấn đề càng nghiêm trọng khi nhiều quốc gia chưa có hệ thống thu gom điện tử hiệu quả cho nhóm thiết bị nhỏ, giá rẻ.
Trong khi đó, các chiến dịch “sống xanh” hay tái chế hiện nay vẫn chủ yếu tập trung vào nhựa, túi nilon, đồ nhựa dùng một lần – ít ai để ý rằng mỗi viên pin trong chiếc bàn chải điện hỏng có thể rò rỉ hóa chất gây ô nhiễm nguồn nước hàng trăm năm, hoặc mỗi chiếc cáp sạc lỗi thời có thể chứa đồng đáng lẽ được tái chế.
Tác động của “công nghệ nhanh” không chỉ ở vật liệu, mà còn ở thói quen xã hội. Theo chuyên gia tiêu dùng Catherine Jansson-Boyd, nếu không kiểm soát, “công nghệ nhanh sẽ trở thành thời trang nhanh của kỷ nguyên số”, nghĩa là chỉ sau vài cú nhấp chuột, một sản phẩm có thể về tay bạn – và biến thành rác chỉ sau vài tuần.
Từ góc độ xã hội, giải pháp không nằm ở cấm đoán, mà ở việc thay đổi tư duy tiêu dùng: hãy hỏi bản thân trước khi mua – mình có thực sự cần nó không? Nếu hỏng, liệu có thể sửa không? Và nếu không dùng nữa, mình có thể gửi đâu để tái chế?
Chúng ta không nên bài trừ công nghệ giá rẻ, cũng như không thể cấm người tiêu dùng tìm kiếm sự tiện lợi. Nhưng điều không thể chối bỏ là mỗi thiết bị công nghệ, dù nhỏ đến đâu, cũng là một phần của hệ sinh thái toàn cầu – nơi tài nguyên có giới hạn, môi trường đang quá tải và ý thức cá nhân là mắt xích sống còn.
Từ nhà sản xuất, nhà bán lẻ cho đến người tiêu dùng – tất cả đều cần chịu trách nhiệm với hành trình của sản phẩm, không chỉ từ khi mua, mà cả sau khi dùng. Công nghệ có thể nhanh, nhưng hậu quả thì không bao giờ ngắn hạn.